Splitting Anthropocene – Istanbul Biennale « The Seventh Continent » Review

Fiona Vilmer

5-6 min. read

The 16th edition of the Istanbul Biennale started on 14th September 2019, marking this new artistic season in a context of renewal. At the same time, Arter was opening its new museum, and Contemporary Istanbul Art Fair welcomed collectors for its 14th edition.

However, let us get back to the biennale, which has been organized since its creation in 1987 by IKSV (Istanbul Foundation for Culture and Arts) and a guest curator. This year, the theorist and curator Nicolas Bourriaud, accompanied by Bige Orer and IKSV team were in charge of the event. 

The title, "The Seventh Continent", characterizes a geological force where more than 300 million tons of plastic waste is accumulating and populating the Pacific Ocean. Nicolas Bourriaud formulates through this title, the effect of the Anthropocene world. A new world in the hollow, the negative of what humans produce. The Biennale therefore sets the scene for an environment where human activities and their production economy have a lasting influence on the biosphere. Throughout the Biennale it will be reminded that man-made waste is more than five times the size of Turkey. 

The event is composed of 56 artists - only 8  from Turkey - invited by the curator to slip into the shoes of anthropologists, as metaphorical as it may seem. Once this role is assumed, it is up to them to study this new territory where the non-human inhabits, embodying a contemporary symbol in a context of an ecological disaster that carries all species with it in its movement, under our collective responsibility. The majority of the artists - spread over three locations - produced a project on the concept of the Anthropocene for the occasion.

The first venue, the future Museum of Painting and Sculpture in Karakoy, welcomes a majority of artists and rescues the original site (Haliç shipyard), which was cancelled one month before the opening for official reasons invoked relating to the health and safety of the public. Therefore the visitor enters a transformed warehouse, just finished, on the seaside where 36 artists have been dispatched over 4 floors in numbered rooms. All you need to do is have a look through the large windows to observe a wide construction site and buildings all around and consider the direct effects of this so called Human Epoch. If it was a necessity  for the curator to recreate a new narrative in this (new) unknown place, this one is problematic and tends to erase any narrative attempt since the vast majority of the artists are exhibited in compartmentalized rooms. Certain artists exhibit a single piece: Marguerite Humeau, Claudia Martinez Garay; while others present a solo exhibition. Yet the proposals that inhabit these white cubes hardly coexist since their separation does not allow for dialogue between them. Only the works of Rashid Johnson, En Man Chang, Ylva Snofrid and Radcliff Bailey are part of an open space and form a common platform. The fragmentation into constellation reflects a multiplicity of worlds and alternatives in which coherence is sometimes absent as without progression, the plural dialogue is swallowed up by the patchwork effect between the artists. The limit to this chain of rooms is to forget among the quantity of artists presented in the same place, some interesting propositions although less visually "impressive" since no scenography makes the link between one another.

Most of the works presented, produced for the Biennale, focus on the local context. Eloise Hawler presents the video installation "The Tipping Hall" filmed in a waste recycling warehouse in Turkey; while Ozan Atalan with "Monochrome" shows the skeleton of a water buffalo, a species that disappeared following the construction of the new Istanbul airport and the irreversible consequences this has on the environment, which is echoed in a video. If the intentions are laudable, the anchoring to the territory pours into the literal, merely documentary. Despite the absence of "strong" works expected for this type of event, the most significant proposals turn to fiction and state a poetics of alternatives. In their installation, the sculptures of the duo Pakui Hardware (Neringa Cerniauskaite and Ugnius Gelguda) "Ektrakorporal" stand out for their work with a focus on regenerative medicine and tissue technology. The "human" forms transmute towards hybrid materials (where silicone, metal, glass, fur, chia seeds and leather coexist) and suggest, in parallel to this aesthetic, the biocapitalism that results from it and the modifications of the human being. 

It is probably at Pera Museum that exhibited works fits together. The permanent exhibition houses a collection of paintings and historical artifacts that articulate a parallel between the destination of the venue and the Biennale's artists on display, whose productions focus on the notions of history and the creation of identities. Unlike the previous venue, not all artists are contemporary and thus formulate archaeologies of pasts that have never been, sometimes current and possible futures, each of which incorporates a falsifiable dimension and questions what makes a "document". Confusion arises with Norman Daly's work, who in the 1960s began to constitute a quasi-museum collection of objects, artifacts, sounds and explanations of the fictional Llhuros civilization. The work tricks the viewer into what he observes and understands as an historical fact. History continues as a narrative content created from imagination, as the exhibition is punctuated by illustrations by Ersnt Haeckel and Luigi Serafini, which in this sense twist what is a " document ", as alternative sources of knowledge and give a beautiful anticipation of the Anthropocene. In some cases, the works draw a direct parallel with the museum's collections but are far removed from the focus of the Biennale, particularly as regards to the place given to the paintings of the artist Piotr Uklanski, who highlights the "projections of the Orient" in a political context, so that his presence questions within the scope of "The Seventh Continent".

This same disparity is reflected in other works, notably Andrea Zittel's "Personal Plots" on Buyukada Island which questions the notions of private property and space. If the piece tends to take its perspective away from the literal purpose, it has little connection with the intention and place of the Biennale. This remark leads to the last venue which by its remote location cuts through the accelerated urban environment for the benefit of a quiet stroll. Whereas the places where the works take place are sumptuous, there is very little, if any, relationship with the installations, most of which are site-specific, so that the island is more likely an excuse to escape and become the expected artwork. Only Hale Tenger's sound and sculptural installation entitled "Appearance" offers a real attempt in a context in the garden of the former home of Patriarch Ecumenica, which later became a republican school and is now in ruins. The artist's voice whispers a poem via subtly hidden loudspeakers amid black obsidian mirrors and succeeds in creating a real space for introspection. 

To finish with the concept of the Anthropocene reigning over the Biennale, its novelty is to be discarded, popularized in the 2000s, the term has existed for nearly 30 years, but has only circulated to the general public for about 4 years. Nonetheless, an omnipresence of the concept is to be noted on the side of biennials and various exhibitions, so that the Human Epoch, although current, sometimes appears dated because it has even – already - been replaced by the "post-anthropocene" era. Beyond what has already been mentioned above, the concept mainly if not always makes it an opportunity to address the deconstruction of the opposition between nature and culture based on an obsolete binary scheme, and invites us to rethink the power to act - the agency - of humans, by integrating Human as a component of a plurality of species that coexist and hybridize (as in the present Biennale). In short, a re-examination of a self-centred conception of the human being towards a conception in which the latter participates in a global movement where pre-established hierarchies have already been swept away. If the opposition no longer stands as it is also outdated, it is in this sense that it becomes difficult in the context of an exhibition to approach the concept from an innovative angle. Sidesteps could have emerged and provided even a contradiction or enter a less expected perspective. However, not everything should be blamed on the curator, but more broadly on the frenetic pattern of biennials that are repeated and may, due to the time constraints, miss some of the issues raised by the initial subject. 

"The Seventh Continent" outlines the desire to crystallize the current debates around the Anthropocene in the form of an artistic "landscape" indicating how we inhabit the world. But the unfolded "landscape" touches fragments. Although contemporary art opens up the scope of disciplines, the limit that arises here takes shape in descriptive works where all distance is erased ; so that we may forget that art is also present to turn us away from the usual things to observe. But without distance, how can we re-evaluate our gaze? Surely the Biennale manifests an urgency to transform our ways of understanding, being and making the world in relation to the unrestrained activity, that of the "Capitalocene" (variation of the major concept of this Biennale). In presenting us projections, sometimes the articulation of the curator's possible binding force is missing. But to this almost no surprise, in his book Radicant published in 2009, Nicolas Bourriaud writes: "My readings by Walter Benjamin and Georges Bataille have taught me that the exposure of a theme by shards, a fragmentary and vagabond writing, can sometimes better define its object than many rectilinear developments." It is not so much the approach and writing of such a curatorial approach that is questionable, on the contrary, but rather, in the case of the Biennale, its writing within the framework of space. The "environments" staged do not surround us as viewer, do not make us any more actors of the Anthropocene but paradoxically keep us away from what the Biennale is attempting to make us aware of.  The construction of the new Istanbul airport, or the demolition and reconstruction of the Karakoy seaside and the many ongoing projects in the city almost materialize more convincing works on our era. The works that make a digression through fiction appears closer to reality, such as Simon Fujiwara's "It's a Small World", who uses pieces of sculptures from pop icons found in the rejects of an amusement park in Turkey, which he transforms each into an architectural model, and embodies the representation of utopias and fantasies embedded in a violent capitalism. Perhaps this is where we have to look for reality, in the distance, the sidestep of fiction enabled by artistic languages,  while suggesting to pay attention to what appears less frontal and yet deeply informs on our relationship to the world.

Antroposen’i Bölmek -16. İstanbul Bienali «Yedinci Kıta’nın» değerlendirmesi

Fiona Vilmer

5-6 dakika okuma süresinde

İstanbul Bienali’nin 16. Edisyonu, 14 Eylül 2019’da ziyaretçilere kapılarını açtı ve kendini yenilemekte olan bir sanat sezonunu başlattı. Aynı anda Arter de yeni müzesinin kapılarını açtı ve Contemporary İstanbul sanat fuarı 14. edisyonunda koleksiyonerleri ağırladı.   

Ama biz Bienale dönelim. İstanbul Bienali, 1987 yılında kuruluşundan beri İKSV (İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı) tarafından bir misafir küratör eşliğinde düzenleniyor. Bu sene ise Bienal’i gerçekleştiren ekip teorisyen ve küratör Nicholas Bourriaud, Bige Örer ve İKSV çalışanlarından oluşuyor.

Bienal’in başlığı olan “Yedinci Kıta”, Pasifik Okyanusuna biriken ve yerleşen 300 milyon tonluk plastik atık yığınına ve oluşturduğu jeolojik güce atıfta bulunuyor. Nicolas Bourriaud, bu başlıkla Antroposen dünyasının etkilerinden söz ediyor. Boşlukta yeni bir dünya, insanların ürettiklerinin eksileri. Dolayısıyla Bienal, insan aktivitelerinin ve üretim ekonomisinin biyosferde uzun süreli etkilerinin olduğu bir çevreye sahneyi bırakıyor. Bienal süresince, insan üretimi bu atık yığınının boyutunun Türkiye’nin beş katı olduğu bilgisinin altı çizilecek. 

Sergide, ne kadar mecazi olsa da küratör tarafından antropolog şapkası takmak için davet edilen 56 sanatçı -sadece 8’i Türkiye’den- yer alıyor. Kendilerine bu rol biçildikten sonra, insan olmayanın iskân ettiği, bir hareketiyle bütün türleri yok edebilecek bir ekolojik felaketin güncel sembolü olmuş, hepimizin ortak sorumluluğu haline gelmiş bu yeni alanı araştırmak sanatçılara kalıyor. Üç mekâna yayılan sanatçıların çoğu sergi için Antroposen kavramı etrafında işler üretmiş.

Birinci mekân; Karaköy’de yakın gelecekte açılacak Resim ve Heykel Müzesi, sanatçıların büyük çoğunluğunu ağırlıyor ve Bienal’in asıl mekânını (Haliç tersanelerini) kurtarıyor. Bienal’in gerçekleşmesi planlanan ana mekân Haliç Tersaneleri, kamu sağlığı ve güvenliğine dayalı resmi sebeplerle açılışa 1 ay kala iptal edilmişti. Dolayısıyla ziyaretçiler bu yeni mekânda, deniz kenarında inşaatı henüz bitirilmiş, 36 sanatçının 4 katındaki numaralı odalara dağıldığı, dönüştürülmüş bir antrepoya giriyor. Bu sözde İnsan Devri’nin doğrudan etkilerini görmek içinse binanın büyük camlarından dışarı bakmak ve etrafındaki inşaat alanını ve diğer binaları gözlemlemek yeterli. Eğer küratörün bu (yeni) bilinmeyen mekân için yeni bir kurgu yaratması gerektiyse dahi, bina bu açıdan oldukça problemli ve sanatçıların çoğunun işleri bölmelere ayrılmış odalarda sergilendiği için mimari herhangi bir kurgu çabasına mahal vermiyor. Marguerite Humeau, Claudia Martinez Garay gibi bazı sanatçılar tek bir iş sergilerken, bazı sanatçılarsa kişisel sergiler oluşturuyor. Ancak bu beyaz küplerde sergilenen tahayyüller hemen hemen hiç yan yana gelemiyor ve aralarındaki bölmeler işler arasında bir diyalog kurulmasına imkân tanımıyor. Sadece Rashid Johnson, En Man Chang, Ylva Snofrid ve Radcliff Bailey’nin işleri açık bir alanda sergileniyor ve ortak bir platform oluşturuyor. İşlerin bir takım yıldız gibi parçalara ayrılması dünyaların ve alternatiflerin çokluğunu yansıtsa da bazen tutarlılık ve ilerleme eksik kalıyor. Söz konusu çoğulcu diyalog ise sanatçılar arasında oluşturulan bağların yama etkileriyle yutuluyor. Bu oda zincirlerinin problemi aynı mekânda iş gösteren onca sanatçının unutulması, işlerinin görülmeden geçilmesi. İlk bakışta “etkileyici” gözükmeyen işler, etraflarında mekânsal bir kurgu da olmadığından içerikleri ne kadar ilginç olsa da göz ardı ediliyor, ilgi görmüyor. 

Sergilenen işlerin çoğu Bienal için üretilmiş ve yerel bağlama odaklanıyor. Eloise Hawler, Türkiyedeki bir geri dönüşüm deposunda çekilen “Çöp Boşaltma Alanı” video yerleştirmesini sergiliyor; Ozan Atalansa “Monokrom”da bir mandanın iskeletini gösteriyor. İstanbul Havalimanı’nın inşaatı ve çevrede oluşturduğu geri döndürülemez sonuçlarla kaybolan bu türe odaklanan yerleştirmede, bahsedilen tahribat videoda da yankılanıyor. Niyetler takdire şayan olsa da içerik için tamamen bölgeye yaslanmak, düz ve neredeyse belgesel bir dil yaratıyor. Bu tarz bir sergi için yeterince “güçlü” işlerin eksikliğine rağmen, en anlamlı önermeler kurguya dönen ve alternatif bir şiirsellik ortaya koyan işlerden geliyor. Pakui Hardware (Neringa Cerniauskaite ve Ugnius Gelguda) sanatçı ikilisinin yerleştirmesinde rejeneratif tıbba ve doku teknolojisine odaklanan “Vücut Dışı” heykelleri öne çıkıyor. “İnsan” formları melez malzemelere dönüşüyor (silikon, metal, cam, kürk, chia tohumları ve deri yan yana geliyor) ve iş bu estetiğe paralel olarak biokapitalizmi ve insanın dönüşümünü öneriyor. 

Pera Müzesinde gösterilen işlerinse birbirleriyle uyumlu olduğunu söylemek mümkün. Müzenin resim ve tarihi kalıntılar içeren kalıcı koleksiyonu, mekân ve sergilenen Bienal sanatçıları arasında paralellikler oluşturuyor. Bir önceki mekânın aksine, sanatçıların hepsi güncel değil ve geçmişin, günümüzün ve geleceğin farklı arkeolojilerini oluşturuyorlar. Bir önceki mekânın aksine, burada sergilenen sanatçıların hepsi güncel değil ve geçmişin, günümüzün ve geleceğin farklı arkeolojilerini oluşturuyorlar. Bu işlerin her biri gerçekliği sorgulanabilir bir boyut da içeriyor ve bir “belge”yi nelerin oluşturduğunu sorguluyor. Norman Daly’nin işinde, 1960’lardan beri biriktirdiği objeler, kalıntılar, ses kayıtları ve açıklamalar kurgusal Llhuros uygarlığının müzevari bir koleksiyonunu oluşturuyor ve kafa karışıklığı yaratıyor. İş, neyin tarihsel gerçek olarak gözlemlenip anlaşıldığı konusunda ziyaretçileri yanıltıyor. Hayal gücüyle yaratılan bir içerik olarak tarih kavramı diğer katlardaki işlerde de devam ediyor. Ernst Haeckel ve Luigi Serafininin çizimleri sergi genelinde noktalama işaretleri olarak işlev görüyor. Bu çizimler alternatif bilgi kaynakları oluşturarak “belge” nin tanımını büküyor ve Antroposen’e dair güzel tahayyüller yaratıyor. Bazı kısımlarda işler müzenin koleksiyonuyla doğrudan ilişki kursa da Bienal’in odağından çok uzaklaşıyor. Özellikle sanatçı Piotr Uklanski’nin resimleri “siyasi bağlamda Şark’ın yansımalarının” altını çizse de “Yedinci Kıta” kapsamında sanatçının varlığını sorgulatıyor.    

Aynı uyuşmazlık başka işler özelinde de hissediliyor; özellikle Andre Zittel’in Büyükadadaki “Kişisel Arsalar” isimli, özel mülkiyet ve alan kavramlarını sorgulayan işinde. Ana mevzudan uzak bir perspektif sunmaya çalışmış olsa da Bienalin amacı ve bağlamıyla neredeyse hiç ilişki kurmuyor. Bu işle beraber sakin bir gezinti için uzaklığıyla bizi hızlandırılmış şehir ortamından uzaklaştıran son mekâna geliyoruz.  İşlerin sergilendikleri yerler görkemli olsa da çoğu mekâna özgü olan bu yerleştirmelerin bulundukları yerlerle neredeyse hiç alakaları yok. Bu yüzden adanın kendisinin kaçmak için bir bahaneye ve beklenen sanat eserine dönüştüğünü söylemek mümkün. Sadece Hale Tenger’in Patrik Ecumenica’nın eski evinin bahçesindeki “Suret, Zuhur ve Tezahür” isimli ses ve heykel yerleştirmesi bağlamla gerçek bir ilişki kurma çabası içeriyor. Daha sonra cumhuriyetçi bir okula dönüşen ve sonrasında da enkaz halinde duran bu evin bahçesinde sanatçının fısıldadığı şiir, incelikle saklanmış hoparlörlerden siyah obsidiyen aynaların etrafına yayılıyor ve içe dönmeye mahal veren bir mekân yaratmayı başarıyor. 

Son olarak, Antroposen kavramının Bienalde egemenlik kurmasıyla bu kavramın yeniliğinin ortadan kalkacağını söylemek mümkün. 2000’lerde popülerleşen bu kavram esasen 30 senedir mevcut, fakat sadece son 4 sene içinde halk arasında kullanıma girdi. Buna karşın, bu konseptin Bienal ve sergilerin yanı sıra her yerde kullanıldığını da not etmeliyiz. Bu sebepten söz konusu İnsan Çağı, ne kadar güncel olsa da bazen çoktan tarihi geçmiş gibi hissediliyor ve hatta post-antroposen dönemine geçtiğimiz izlenimi veriliyor. Yukarıda bahsettiklerimin ötesinde, bu kavram neredeyse her zaman doğa ve kültür arasındaki eski moda ikili ayrımın yapı bozuma uğratılması için bir fırsat yaratıyor. Bizi insanların hareketlerinin – iradesinin- gücünü tekrar düşünmeye davet ediyor ve İnsan’ı bir arada yaşayan ve melezleşen türlerin çoğulluğunda bir öğe olarak tekrar denkleme sokuyor (bu Bienalde olduğu gibi). Kısaca, insanın kendini merkeze alan algısının tekrar gözden geçirilmesini ve insanın önceden oluşturulmuş hiyerarşilerin çoktan ortadan kalktığı evrensel bir harekete katılmasını sağlıyor.  Eğer olası muhalif pozisyon, zaman aşımına uğradığı gibi, meşru da değilse, bir sergi bağlamında bu kavrama yenilikçi bir açıdan yaklaşmak zorlaşıyor. Tabi ki alt başlıklar oluşturulabilir, hatta çelişki içeren, beklenmedik perspektifler sunulabilirdi.  Fakat bu denklemde bütün suçu küratöre atmamak gerekiyor, daha geniş bir perspektiften bienallerin tekrar eden telaşlı modellerini, zamansal kısıtlamalarını ve tüm bunlardan ötürü ana mevzunun alt başlıklarının genelde ihmal edilmesini tekrar gözden geçirmek gerekiyor.  

“Yedinci Kıta”, Antroposen etrafındaki güncel tartışmaları; dünyayı iskân etme şeklimizi işaret edecek şekilde sanatsal bir “peyzaj”a dönüştürme, belirginleştirme arzusunun ana hatlarını ortaya koyuyor.  Fakat ortaya çıkan “peyzaj” sadece parçalara dokunuyor. Güncel sanat bazen disiplinlerin kapsama alanını arttırsa da ortaya çıkan engel alanlar arası bütün mesafelerin silindiği betimleyici işlerde belirginleşiyor; sanatın da genelde gözlemlediklerimizden uzaklaşmamız için orada olduğunu unutmamızı isteyen işlerde. Ama biraz mesafe almadan sabit fikirlerimizi nasıl tekrar değerlendirebiliriz? Şüphesiz ki Bienal Kapitalosen’in (Bienal’in ana konseptinin bir varyasyonu) sınır tanımayan aktiviteleriyle ilişkili anlama, var olma ve dünya yaratma şekillerimizi değiştirmenin aciliyetini gösteriyor. Fakat Bienal bize tahayyüller sunarken, bazı kısımlarda küratörün olası bağlayıcı kuvvetinin ifadesi eksik kalıyor. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde 2009 yılında yayımlanan kitabı Radicant’da Bourriaud şöyle yazıyor: “Walter Benjamin ve Georges Bataille okumalarım bana şunu öğretti; bir mevzunun bölük pörçük kısımlar, parçalı ve göçebe bir yazınla sunulması, bazen objesini doğrusal bir anlatıdan daha iyi tanımlayabilir." Burada sorgulanabilir olan böyle bir küratöryel yaklaşımın ana hatları ve metinleri değil, aksine, Bienal özelinde mekânlar içinde tezahür etme şekli.  Sahnelenen “çevreler” izleyici olarak bizim etrafımızı sarmıyor, bizi Antroposen’in olduğumuzdan daha fazla failiymişiz gibi hissettirmiyor, çelişkili bir şekilde bizi Bienalin farkına varmamızı istediklerinden uzak tutuyor. Yeni İstanbul havalimanının inşaatı, ya da Karaköy sahil şeridinin yıkılması ve tekrar inşası ve şehirde süregelen diğer projeler, günümüze dair neredeyse daha ikna edici sanat işleri oluşturuyor. Bu bağlamda Simon Fujiwara’nın “Dünya Çok Küçük" işi gibi kurgu yoluyla konu dışına çıkan işler gerçekliğe daha çok yaklaşıyor. Fujiwara, Türkiyedeki bir lunaparkın çöpünde bulduğu popüler kültür figürlerinin heykellerinin her birini mimari bir modele dönüştürüyor ve bu modellere vahşi kapitalizme içkin ütopya ve fantezileri dahil ediyor. Belki de gerçekliği burada aramamız gerekiyor, belli bir mesafede, sanatsal dilin sağladığı kurgusal arka sokaklarda, daha dolaylı olana odaklanmamızı önerirken dünyayla kurduğumuz ilişkiye dair bize daha derinden bilgiler sunanlarda. 

Translation to Turkish / Türkçe çeviri: Gülşah Mursaloğlu

L’Anthropocène par éclatements – Critique de la Biennale d’Istanbul « The Seventh Continent »

Fiona Vilmer

5-6 minutes de lecture

La 16ème édition de la Biennale d’Istanbul a débuté le 14 septembre 2019 inscrivant cette nouvelle saison artistique dans un contexte de renouveau. Au même moment, Arter célébrait son nouveau musée, et la foire Contemporary Istanbul accueillait les collectionneurs pour sa 14ème édition.  

Mais revenons en à la biennale qui depuis sa création en 1987 est organisée par IKSV (Istanbul Foundation for Culture and Arts) et un commissaire invité. Cette année, le théoricien et commissaire d’exposition Nicolas Bourriaud, accompagné par Bige Orer et son équipe étaient en charge de l’événement. 

Son titre, « The Seventh Continent » caractérise une force géologique où plus de 300 millions de tonnes de déchets plastiques s’accumulent et peuplent l’océan Pacifique. Nicolas Bourriaud formule à travers ce titre, l’effet du monde de l’Anthropocène. Un monde nouveau en creux, le négatif de ce que l’humain produit. La Biennale plante dès lors le décor d’un environnement où les activités humaines et leur économie de production exercent une influence durable sur la biosphère. Tout au long de la Biennale on nous rappellera d’ailleurs que les détritus d’origine humaine représentent plus de cinq fois la superficie de la Turquie. 

L’événement se construit autour de 56 artistes – dont seulement 8 de Turquie – invités par le commissaire à se glisser dans la peau d’anthropologues, aussi métaphorique qu’il y paraît. Une fois ce rôle campé, il leur revient d’étudier ce nouveau territoire où habite le non humain, symbole contemporain sur fond de catastrophe écologique emportant dans son mouvement l’intégralité des espèces, sous notre responsabilité collective. La majorité des artistes exposés - déployés sur trois lieux - a donc produit pour l’occasion une proposition autour du concept de l’Anthropocène pour en émettre une projection possible.

Le premier lieu, le futur musée de peinture et de sculpture à Karakoy accueille la majorité des artistes de la Biennale et vole à la rescousse du site initial (le chantier naval de Haliç) annulé un mois avant l’ouverture pour des raisons officielles invoquées liées à la santé et à la sécurité du public. Le visiteur passe donc la porte d’un entrepôt transformé, tout juste finit, en bord de mer où 36 artistes ont été repartis sur 4 étages dans des salles numérotées. Il suffira de jeter un œil par les grandes baies vitrées pour observer un chantier et des constructions  environnantes pour considérer les effets de cette ère de l’Homme en direct. Si il a fallu au commissaire recréer une nouvelle narration dans un lieu inconnu, celui-ci pose problème et tend à en effacer toute tentative puisque les artistes sont en grande majorité exposés dans des salles compartimentées. Certains exposent une seule pièce : Marguerite Humeau, Claudia Martinez Garay ; quand d’autres déploient une véritable exposition personnelle. Cependant les propositions qui habitent ces white cubes ne cohabitent guère puisque la séparation ne permet pas de dialogue entre elles. Seules les œuvres de Rashid Johnson, En Man Chang, Ylva Snofrid  et Radcliff Bailey s’inscrivent dans un espace ouvert et partagent une plateforme commune. L’éclatement en constellation traduit une multiplicité de mondes et d’alternatives dont s’absente par moment la cohérence car sans progression, le dialogue pluriel est avalé par l’effet patchwork entre les artistes. La limite à cet enchainement de salles tend à faire oublier parmi la quantité d’artistes présentés dans un même lieu, certaines propositions intéressantes, quoique moins fortes visuellement, puisque aucune scénographie ne fait le lien entre elles. 

La plupart des œuvres présentées, produites pour la Biennale s’intéressent au contexte local. L’installation vidéo d’Eloise Hawler « The Tipping Hall » a été tournée dans un entrepôt de recyclage de déchets en Turquie ; tandis que Ozan Atalan avec « Monochrome » expose le squelette d’un buffle d’eau, espèce disparue suite à la construction du nouvel aéroport d’Istanbul et des conséquences irréversibles que cela entraine sur l’environnement dont une vidéo se fait l’écho. Si les intentions sont louables, l’ancrage au territoire verse dans le littéral, uniquement documentaire. Malgré l’absence d’œuvres « fortes » attendues pour ce type d’événement, les propositions marquantes se tournent vers la fiction et énoncent une poétique des alternatives. Dans leur installation, les sculptures du duo Pakui Hardware  (Neringa Cerniauskaite et Ugnius Gelguda) « Ektrakorporal » ressortent principalement en s’intéressant à la médecine régénératrice et à la technologie tissulaire. Les formes dites « humaines » transmuent vers des matières hybrides (où se côtoient silicone, métal, verre, fourrure, graines de chia et cuir) et suggèrent en parallèle de cette esthétique, le biocapitalisme qui en découle et les modifications de l’humain. 

C’est probablement le musée Pera qui fonctionne le mieux. L’exposition permanente accueille une collection de peintures et d’artefacts historiques qui articulent un parallèle entre la destination du lieu et les artistes de la Biennale exposés dont les productions se tournent vers les notions d’histoire et de création d’identités. Contrairement au lieu précédent, tous les artistes ne sont pas contemporains et formulent ainsi des archéologies de passés qui n’ont jamais été, parfois actuelles et de possibles futurs dont chacune intègre une dimension  falsifiable et interroge ce qui fait « document ». La confusion s’opère avec l’œuvre de Norman Daly qui dans les années 1960 commence à constituer une collection quasi muséale d’objets, d’artefacts, de sons et d’explications de la civilisation fictive des Llhuros. L’œuvre piège le regardeur sur ce qu’il observe et ce qu’il comprend comme fait historique. L’histoire se poursuit en tant que contenu narratif créé de toute pièce, lorsque avec les planches d’illustrations de Ersnt Haeckel et de Luigi Serafini  qui en ce sens détournent ce qui fait « document », comme sources de connaissances alternatives et donnent une belle anticipation de l’Anthropocène. En émettant un parallèle direct avec les collections du musée, certaines œuvres s’éloignent largement du propos de la Biennale, notamment quant à la place donnée aux peintures de l’artiste Piotr Uklanski qui met en lumière les « projections de l’Orient » dans une portée politique, si bien que sa présence interroge dans le cadre de « The Seventh Continent ». 

Ce même écart est donné par d’autres œuvres et notamment celle d’Andrea Zittel « Personal Plots » sur l’île de Buyukada qui interroge les notions de propriété privée et d’espace. Si l’œuvre tend à sortir du propos littéral sa  perspective, n’entrevoie que peu de relation avec le propos et le lieu de la Biennale. Cette remarque amène au dernier lieu du parcours, qui par sa nature excentrée coupe avec l’environnement urbain accéléré au profit de la balade tranquille. Si les lieux où les œuvres prennent places sont somptueux, il y a très peu, voire pas de relation avec les installations pour la plupart in situ, si bien que l’île se prête plus comme une excuse pour s’échapper et faire œuvre elle-même. Seule l’installation sonore et sculpturale d’Hale Tenger intitulée « Appearance » propose une réelle tentative en contexte dans le jardin de l’ancienne maison du Patriarche Ecumenica, devenu plus tard une école républicaine, aujourd’hui en ruine. La voix de l’artiste chuchote un poème via des hauts parleurs subtilement dissimulés au milieu de miroirs noirs en obsidienne et parvient à créer un réel espace d’introspection. 

Pour en finir avec le concept de l’Anthropocène régnant sur la Biennale, sa nouveauté est a écarter, popularisé dans les années 2000, le terme existe depuis près de 30 ans, mais ne circule auprès du grand public que depuis 4 ans environ. Néanmoins, une omniprésence du concept est à observer du côté des biennales et toutes expositions confondues, si bien que l’Ère de l’Homme pourtant actuelle apparaît parfois datée pour avoir déjà laissé place au « post-anthropocene » . Au delà de ce qui a déjà été mentionné précédemment, le concept permet principalement sinon toujours d’aborder la déconstruction de l’opposition nature/culture reposant sur un schéma binaire dépassé, et invite à repenser la puissance d’agir – l’agency  - de l’humain en l’intégrant en tant que composant d’une pluralité d’espèces qui coexistent et s’hybrident (comme c’est le cas pour la présente Biennale). En somme, une remise en question d’une conception autocentrée de l’humain vers une pensée dans laquelle ce dernier participe d’un mouvement global où les hiérarchies préétablies ont déjà vascillées. Si l’opposition ne tient plus car elle aussi obsolète, c’est en ce sens qu’il devient difficile dans le cadre d’une exposition d’aborder le concept sous un angle novateur. Des pas de côtés auraient pu voir le jour et apporter ne serait-ce qu’une contradiction ou entrer dans une perspective moins attendu. Cependant, tout n’est pas à remettre sur le dos du commissaire pour dénoter plus largement le schéma frénétique des biennales qui se répètent et passent peut-être, de par les délais impartis, à côté de certains enjeux posés par le sujet initial. 

« The Seventh Continent » énonce le désir de cristalliser les débats actuels autour de l’Anthropocène sous la forme d’un « paysage » artistique indicateur de notre manière d’habiter le monde. Mais le « paysage » déployé touche à des fragments. Bien que l’art contemporain initie l’ouverture des champs de disciplines, la limite qui se pose ici prend forme dans des œuvres descriptives où s’efface toute distance, si bien que l’on oublierai que l’art est aussi présent pour nous détourner de ce qu’il y a à observer habituellement. Mais sans distance comment renouveler le regard ? Certes la Biennale manifeste une urgence de transformer nos manières d’appréhender, d’être et de faire le monde en lien avec l’activité effrénée, celle du « Capitalocene » (variante du concept majeur de cette Biennale). En nous donnant à voir des projections, il manque parfois l’articulation du possible liant du commissaire. Mais à cela presque pas de surprise, dans son ouvrage Radicant publié en 2009, Nicolas Bourriaud écrit : « Mes lectures de Walter Benjamin et Georges Bataille m’ont appris que l’exposition d’un thème par éclats, une écriture fragmentaire et vagabonde, peut parfois mieux cerner son objet que maints développements rectilignes. » Ce n’est pas tant la démarche et l’écriture d’un tel commissariat qui interroge, au contraire, mais bien dans le cas de la Biennale son écriture dans l’espace. Les « environnements » exposés n’entourent pas, ne nous rendent pas plus acteurs de l’Anthropocène mais nous tiennent paradoxalement à distance de ce dont la Biennale tente de nous faire prendre conscience.  La construction du nouvel aéroport d’Istanbul, ou la démolition puis reconstruction du bord de mer de Karakoy et les multiples chantiers en cours dans la ville matérialisent presque des travaux plus probants sur notre ère. Ce sont les œuvres qui suggèrent un détour par la fiction qui se rapprochent du réel, notamment « It’s a Small World » de Simon Fujiwara qui utilise les sculptures fragmentées d’icones pop trouvées dans les rejets d’un parc d’attraction en Turquie. L’artiste les transforment chacune en maquette architecturale pour incarner la représentation des utopies et fantasmes inscrits dans un capitalisme violent. Peut-être est-ce là qu’il faut chercher le réel, dans la distance, le pas de côté de la fiction que permet le langage artistique et suggèrent de prêter attention à ce qui nous apparaît moins frontal et pourtant participe profondément de notre rapport au monde.