Not all hopes are gone

A conversation with Gülsün Karamustafa 

border_less / Huo Rf

Ten-minutes read, scroll down for text in Turkish & Italian

*This conversation between Gülsün Karamustafa and Huo Rf took place in March 2024 with the coordination of IKSV, BuroSarigedik and border_less. 

We discussed with Gülsün Karamustafa, who will be hosted at the Pavilion of Turkey at the 60th Venice Biennale, about the new work which she produced for this event, her artistic practice at large, her new book which will accompany the exhibition, her relationship with spaces, and the past and present as well.

How are you?

I am glad that I am only answering this question now. If I had had to earlier in time, I would have had to mention entirely different things, mostly my worries and concerns, but right now I am doing just fine. We have just closed the door on a long period of time infused with the anxiety of creation, and the haste and troubles of decision making and implementation. Now that the production part of the project is completed, and the shipments have been delivered, we have, perhaps not completely but finally made it to breathe a big sigh of relief. At last, we are about to travel to Venice in order to meet with our team and set up the installation. Therefore, I am, we are fine; and I will be even better once the opening is over.

You are currently devoting all of your time to the Biennale; your new work has just been publicly announced a few days ago. The title of your installation will be ‘Hollow and Broken: A State of the World’. What have you garnered under this title; what does it encompass?

I received the news of my participation to the Venice Biennale in July last year. Every good news, heralding a new production in an artist's life, sparks joy at first. Dread sets in only later, insidiously growing over time. A blank page stands before you. That emptiness is very exciting; however, there is also a deadline to meet, which entails puzzling the matter out and bringing it into shape within a precise amount of time. That is why I knuckled down and set to work at once.

The mood I was in at the time would inevitably be reflected in the work I was still devising. First, this good news, and then its aftermath: sorrow and pain for the world at large and our closer surroundings... I was trying to keep breathing amid profound distress, even rancour against life, the failure of communication in human relations, inequality, injustice, identity struggles, and hollowed-out values. The war in Ukraine was still raging. The earthquake in the southeast had claimed the lives of almost fifty thousand people, and another hundred thousand had been injured and left homeless; yet everything had gone into silence. The mere thought of it all was excruciating. And as if that wasn't enough, yet another war broke out in October! In the thick of these emotions, what my work in Venice would revolve around gradually became clear. I believe the title describes the situation at hand quite accurately: ‘Hollow and Broken: A State of the World’.

The relationship which you build with both exhibition sites and spaces in general always stands out within your practice. How did the research process for the Pavilion of Turkey progress in this respect? Did the space play a decisive role in determining the visual language that your work would espouse?

The exhibition space possesses a special significance indeed within this project. The vast space at the Arsenale which Turkey has rented for the Biennale is known as Sale d'Armi, that is, "Weapons Hall". Together with the artillery house adjacent to it, Sale d'Armi emblematises Venice's past military power over land and sea. Moreover, this space was bluntly utilised as a weapons showcasing facility for many years. I am deeply saddened that the work I am creating in this particular space still broaches conflicts and collapses while the first quarter of the 21st century is drawing to a close.

My next question is intended to allow us to take a closer look at your creative process as an artist. When reflecting on a new work, how do you take the space into account? I have no doubt that different spaces influence the process in various ways. Could you share some examples from both your current Venice project and previous works in that sense?

I studied painting. The first arena where I came to grips with artistic creation consisted in the surface of either a piece of paper or canvas. It took me a long time to figure out how to deal with it, to be able to operate on it, to learn to create while being limited by these two dimensions, and to make use of it in the way that I wished. Then, there came a time when the surface of the painting no longer felt sufficient for me to express myself. From that moment on, I realised that I needed to contend not only with the medium, but with space as well. I progressively came to understand that each space possesses its own dynamic, and that considering its past, current state and even its future could provide me with invaluable clues. Thus, I learnt that spaces are not just four walls, ceilings and floors, but that the hidden stories which they withhold could help me find a way somehow. I proceeded to strengthen this mode of communication by interconnecting the past and emotion loads carried by the spaces with the stories I wanted to convey. On some occasions, I would even take a step further, beyond the space, and incorporate a larger environment so as to deepen the story that I told, as was the case in my work Neworientation, exhibited at the 4th Istanbul Biennial, consisting of ribbons, with which I attempted to carry the story of a brothel from its location in the backstreets of Galata down to the harbour.

Sometimes, the same work may be transported elsewhere, taking on a new life, and even being re-installed several times over in different locations. In such cases, these displacements themselves render a fresh look at everything necessary, as well as the construction of a whole new system in accordance with every new space. I engage in such a process with sheer enthusiasm every time, because each space thus bestows a fresh perspective on my work. For instance, I saw the new iteration of my project The Crime Scene, reconfigured for its new space at the exhibition whose opening I attended in Prague this year, after the project was first shown in the exhibition titled No Feeling Is Final, held at Kunsthalle Wien in 2023. The new space was nothing like the old one; as a result, the objects had necessarily been displaced, and this fresh dynamic allowed for a brand-new reading of the work.

We are now talking about a work that entails a great deal of production. What sort of a team do you work with, how is production progressing, and what are the current stages you are involved with?

The fact is that we are carrying through a significant production indeed with a relatively small team. My teammates work with tremendous dedication in order to be able to handle many tasks at once. Part of the production is taking place in Venice. A team member who resides there on a permanent basis is monitoring it closely. The component that is being produced here will soon be shipped to Venice. Our colleagues in Istanbul are currently busy with this stage of the process. As far as the video film which will be screened in the venue as part of the work is concerned, I collaborated with the same group of editors who have been offering me creative assistance in terms of video production and editing for many years on various projects, and we have now attained a successful result. We are currently collaborating with a young musician friend to develop the sound that will be played in the venue; and it looks as though there will be some surprising outcomes in this regard. The component of the project that proved the most challenging consists in the column casting moulds that we ordered from China. They took forever to arrive! I had started to worry whether they would be in Venice at all when we went there for the installation. As you may now guess, the production of this project is particularly multifaceted and intricate. We have managed to bring the project to its current stage, and I trust that we will be able to successfully bring it to completion.

As someone who has known you for a long time, I am quite familiar with your works. You have always been able to remain up-to-date, always open to new productions. I wonder, though, does this work intersect with a previous work or period from your artistic past?

As is always the case, there are indeed aspects that echo, and carry the traces of some of my previous works in this one. Alongside the project itself, we are also working on a publication for the Venice Biennale, where we explore these connections into more detail. In relating the story of the development of the present work, we also reflect on and discuss past works, seeking to establish connections between them. As a matter of fact, when developing this project, I noticed from the go that, when I set out to devise the main topic, some materials which I had long been familiar with began to walk by my side. These materials surfaced every here and then, linked up with one another, and thus produced a new, unexpected resonance. This project, perhaps, enabled me to concretise an experimentation which I hadn’t been capable of actually spelling out, even though I had mastered its language for years.

I am strongly reminded of the works that emerged out of the process you experienced while at Villa Romana. Yet each of your works or series focuses on contemporary issues. Does your manner of developing a discourse on or dealing with the burden of contemporary issues generate any obstacles on your way?

While staying at Villa Romana, I suddenly found myself working on a topic which I had come across, immediately been deeply affected by, and promptly added to my repertoire as a result during my first travel to Florence in 1969. That subject consisted in the reliefs of swaddled babies by sculptor Andrea Della Robbia that adorn the square which the doors of the city's 15th-century orphanage (Spedale degli Innocenti) open to. Years later, these reliefs, that orphanage, and everything that they summoned suddenly resurfaced. I had to turn it into a project, cough it out, externalise it as soon as possible. I never make any conscious effort to address current events. I have no such concern. I don't refrain from associating my own self with the work when the latter requires it either. Everything that concerns humanity is of interest to me. I do not experience any particular difficulty in conveying these issues, nor do I feel constrained or compelled to do so.

Would you care to comment on the debates that have recently raged? Is there anything you would like to share in this regard from your own point of view?

We have indeed been going through quite a turbulent period over the past few months. The developments sparked by controversies regarding the selection of the Istanbul Biennial’s curator have laid bare the need to thoroughly rethink and reconsider many things related to our art scene. Concrete steps were taken in that sense, including the creation of platforms for debate, and the clarification of demands, which was truly a dire need. When the time came for me to appoint a curator for the Venice Biennale project, the first name that came to my mind was Esra Sarıgedik, who has been my friend, curator, and artist representative for the past fifteen years even though our acquaintance goes back even further. Before taking our decision and announcing it, we both thought at length about whether Esra’s being my representative should be a cause for concern, and whether it could be detrimental to our friendship. It was about that time that news regarding the selection of the Istanbul Biennial’s curator, and the reactions it triggered made the headlines. Although both situations were very different, Esra took a decision, which I believe was both selfless and upright, and resigned from her curatorial position. I, in turn, decided to carry on with my work without a curator. Presently, I am still working on my own on this project.

Adriano Pedrosa, the Biennale’s curator, has disclosed the theme of the exhibition as "Foreigners Everywhere." This theme significantly encompasses many of your works. Have you had the opportunity to discuss, work with, or have any contact with Mr. Pedrosa regarding your project? The list of invited artists is extremely long; what sort of a Biennale do you think, or expect this will be?

My acquaintance with Adriano Pedrosa goes back to the 90s, but we never actually crossed paths professionally during his years as the curator of the Istanbul Biennial. We met once more during the São Paulo Biennial, when he invited me to take part in an exhibition which he was curating at the time, Artevida Politica, at the Museu de Arte Moderna in Rio de Janeiro. I find the theme which he has put forth for Venice very exciting, and his approach particularly rich and comprehensive; therefore, I have no doubt that it will work out very well. Judging from the list of invited artists, this can already be felt. I have indeed created many works related to migration and being a stranger in the past, that is true. And I could perhaps have leaned back and addressed that theme in a similar way. Yet, neither the emotions I am experiencing at the moment, nor the theme which I am currently trying to hinge my project on can prevent me from feeling, under the conditions that currently prevail in the world, 'more of a stranger on earth than anybody else.'

Have you had the chance to take a look and follow the announcements regarding both the main exhibition and the other pavilions? Is there another pavilion or work that you are particularly looking forward to?

Yes, this is something I always do. I am eager to know and understand who the artists I will be working alongside with are, and in which direction(s) they will reflect and work. Besides, here in Sale d'Armi, we will have neighbours in adjacent spaces. We will be working under the very same roof with the artists from the Luxembourg, Singapore, Peru, and South African pavilions, who will also be producing their works within the same timeframe as us. In order to build a closer relationship with them, and receive insights as to their projects, we invited them to take part in online meetings, which we now regularly hold. One of the most significant issues we must deal with in the framework of our neighbouring relations is sound. The volume of the sound system we will be working with, and even the lighting design we will be installing will inevitably have an effect on these relations. We wanted to anticipate these issues in advance. So far, we have been carrying out our respective works in perfect harmony.

Although the contents being put together for the exhibition that Adriano Pedrosa will be curating at the Arsenale are not entirely clear yet, I will be following with considerable interest what John Akomfrah, who will be representing the UK, or Kipwani Kawanga from Canada, will both submit. I am also very curious as to what kind of a display the German pavilion, which has succeeded in orchestrating an interesting medley of artists, has in store as well.

I would like to go back to the starting point of our conversation and focus on the present day. Over the years, you have consistently explored themes that remain remarkably relevant to this day, such as war, the subsequent waves of migration, and ongoing social movements. Years ago, during the conversation we had regarding your exhibition at Hamburger Bahnhof, I already asked the same question to you: you have been a witness to highly different periods in history. In that light, how do you read the current state of the world? Let us revisit this question and bring its answer up to date, could we?

This question brings us straight back to the subject of my present work at the Biennale. I currently find myself feeling more hollow and broken than ever before. We have left in our wake a 20th century that was marked by two world wars, colonial conflicts, endless coups, collapses, migrations, consecutive reconfigurations followed by yet other destructions, all while witnessing extremely rapid technological advancements. I personally experienced the first quarter of the 21st century with tremendous anticipation, eager to capture what transformations could occur for the better, what positive elements could be incorporated into our lives at this juncture. Such developments are still ongoing, and we greet them with wonder. On the other hand, despite continuous innovation, humans’ hostility against humans persists as well, with all its savagery.

The installation at the pavilion will feature a video. I edited this film, as an integral part of the project, by operating a selection from clips which we procured the license for from Critical Past, an online platform that houses a vast archive of historical footage. Thus, I compiled a collection of images from various corners of the world, covering such realities as war, migration, and mass demonstrations, regardless of their dates, and turned it into a 14-minute looped film, to be screened inside the exhibition space. Most of the footage consisted of news and propaganda reels that used to be screened in cinema theatres before feature films. I operated this aggregation by deliberately discarding the images that reflected the point of view of the person holding the camera, and the prevailing political ideologies of the time, and focusing instead on the parts of the footage that purely depicted human experience. By doing so, I attempted to cross as though beyond the surface of the images, to become one with the human faces appearing on the screen, and to engender a sort a counter-gaze, directed back at the viewer.

Nevertheless, as always, however dark the picture I create may seem, I like to plant a small ray of light somewhere inside it. In the seemingly hopeless work which I have assembled for Venice, one may still discern, no matter how faint, flickering lights, trying to illuminate the future, and to remind us that not all hopes are gone.

You are currently collaborating with Esen Karol for the Biennale publication; could you tell us about the editor, the content of the publication and its authors? What kind of a book will come out?

What befell this book was the same typical process that awaits all printed materials, i.e. being prepared and printed before the project was finalised. As it happens, it has already been sent for printing. In this kind of publications, mentions are made of the artist's previous works, which is generally regarded as sufficient. Such an unfortunate, yet recurring situation leaves the viewers who seek to conserve a trace of the new work within the publication after having experienced the project feeling rather frustrated. However, this book, which was created under the impulse of graphic designer Esen Karol and editor Melis Cankara, will constitute one of the most captivating components of our Venice project. Thanks to a highly innovative method, the abovementioned obstacle was sucessfully overcome, effectively placing this book well out of range of the category of a typical artist's promotional book or exhibition catalogue. As an outcome of this unique approach, we now have not one but two books, which may be regarded as a set. One of them features several sketches that marked the beginning of the project’s creative process, and garners essays by twelve authors on the materials and concepts which could be said to constitute the keys to the project. The second book is a compilation, based on my responses to Esen's questions, of those of my previous works which could potentially serve as references for the project due to be showcased in Venice. I consider both objects as the most exquisite books that could have been realised within the context of an artistic project.

The Biennale will continue to run until November. Do you already have a specific schedule past that point? Would you like to share any information about your plans for the future?

I already have a number of exhibition participations scheduled throughout the duration of the Biennale. The exhibition No Feeling is Final. The Skopje Solidarity Collection, which had its opening at Kunsthalle Wien in Vienna last year, will be opening in Prague in March of this year. This exhibition follows a rather intriguing trail: it centres on the Museum of Contemporary Art (MOCA) Skopje, which was established thanks to the assistance and solidarity of artists from various countries following the devastating earthquake of 1963. After its Vienna first leg, this exhibition will be showcased at the National Gallery in Prague. I have an installation currently on display at the Self Determination: A Global Perspective exhibition held at the Irish Museum of Modern Art in Dublin. Together with Nil Yalter, we are currently participating in the exhibition Annem İşçi [My Mother is a Labourer], Who Sews the Red Flags?, held at the Marta Herford Museum in Germany. Additionally, my Double Action Series for Oriental Fantasies is now being showcased at the Rebel Echoes exhibition currently taking place at Gaasbeek Castle in Belgium. Finally, we have a collaboration project with René Block scheduled for September 2024 and beyond at Kunsthal 44 Møen in Denmark.

Translator: Baptiste Gacoin

• The Türkiye Pavilion exhibition is commissioned by the Istanbul Foundation for Culture and Arts (İKSV) with the contribution of the Ministry of Culture and Tourism, under the auspices of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye, with the global partnership and airline partnership of Turkish Airlines and with the production and publication support of SAHA Association. The Türkiye Pavilion has taken part in the International Art and Architecture Exhibitions of La Biennale di Venezia since 2014, thanks to the acquisition of the permanent venue at Sale d’Armi, Arsenale on the initiation of İKSV and with the support of 21 sponsors.

Umutların hepsi tükenmedi

Gülsün Karamustafa ile sohbet

border_less / Huo Rf

10 dakika okuma süresinde

*Bu sohbet Gülsün Karamustafa ve Huo Rf arasında Mart 2024 tarihinde IKSV, BüroSarıgedik ve border_less koordinasyonuyla gerçekleşmiştir. 

60. Venedik Bienali Türkiye Pavyonunda yer alacak Gülsün Karamustafa ile bienal için ürettiği yeni işini, sanatsal pratiğini, sergiye eşlik edecek yeni kitabını, mekanlarla kurduğu ilişkiyi, dünü ve bugünü konuştuk. 

Nasılsınız?

Bu soruyu iyi ki şimdi cevaplıyorum. Daha önce cevaplamış olsaydım bambaşka şeylerden, endişelerimden söz ederdim. Ama şimdi iyiyim. Yaratma endişesi, kararlar alma uygulama telaş ve problemleri ile dolu uzunca bir süreyi arka ettik. Şu anda proje ile ilgili üretim tamamlandı, gönderiler yerlerine ulaştı ve tam anlamıyla olmasa da büyük bir nefes almayı başardık. Nihayet ekibimizle buluşmak ve enstalasyonu kurmak üzere Venedik'e gidiyoruz. İyiyim, iyiyiz; açılıştan sonra daha da iyi olacağım.

Bütün vaktinizi bienale ayırıyorsunuz, birkaç gün önce yeni işinizin duyurusu gerçekleşti. Yerleştirmenizin başlığı ‘Oyuk ve Kırık Dökük: Bir Dünya Hali’ olacak. Bu başlık altında birikenler nelerdi, neleri kapsıyor? 

​​Venedik Bienali ile ilgili haberi aldığımda Temmuz ayıydı. Sanatçının hayatında yeni bir üretimi müjdeleyen her haber önce sevinç verir. Endişe sonradan gelir. Zamanla inceden başlar. Önünde boş bir sayfa var. O boşluk çok heyecan verici ama işin bir de termini var, belirli bir süre içinde meseleyi toparlamak ve ortaya koymak gerekli. Bu yüzden hemen işe koyuldum.

Kaçınılmaz olarak o sıradaki ruh halim tasarlamakta olduğum çalışmaya yansıdı. Haber, haberin ardından olanlar, dünyaya ve yakın çevremize dair üzüntüler… Endişelerim, hayatla ilgili kırgınlıklar, insan ilişkilerindeki iletişimsizlik, eşitsizlik, adaletsizlik, kimlik mücadeleleri, kof değerler arasında nefes almaya çalışıyordum. Ukrayna savaşı hâlâ sürüyordu. Güneydoğudaki deprem elli bine yakın can almış yüz bin insan yaralanmış, evsiz barksız kalmış ama ardından her şey suskunluğa bürünmüştü. Tüm bunların düşüncesi bile acı veriyordu. Yetmedi, Ekim ayında bir savaş daha patladı! Bu duygular arasında Venedik’te yapacağım işin nelerin etrafında dolaşacağı artık belirlenmiş oldu. Durumu iyi ifade ettiğini düşünüyorum başlığın: “Oyuk ve Kırık Dökük: Bir Dünya Hali”

Sizin pratiğinizde gerek sergi mekanlarıyla gerek mekanlarla kurduğunuz ilişki her zaman ön plana çıkıyor. Türkiye Pavyonu için araştırma süreci bu bağlamda nasıl ilerledi. Bu bağlamda mekân işinizin görsel dilinde belirleyici oldu mu?

Evet, sergi mekânının projemin içinde özel bir yeri var. Türkiye’nin Bienal için Arsenale’de kiraladığı bu geniş alanın adı Sale d’Armi yani silah salonu. Bitişiğindeki topçu binası ile birlikte Sale d’Armi, Venedik’in kara ve deniz savaş gücünün sembolü. Ayrıca bu mekân yıllarca silah sergileme alanı olarak kullanılmış. 21. yüzyılın birinci çeyreği bitmek üzere iken bu alanda hâlâ çatışmalar ve çöküşlerden söz eden bir iş kurmak bana fazlasıyla üzüntü veriyor.

Sanatçının üretim yolculuğuna daha yakından bakabilmek niyetiyle soruyorum. Yeni bir üretimi düşünürken mekânı nasıl ele alıyorsunuz? Şüphesiz farklı mekanlar farklı şekillerde dahil oluyordur sürece, Venedik kadar önceki üretimlerinizden de örnekler verir misiniz?

Ben resim eğitimi gördüm. Sanatla ilgili ilk hesaplaştığım alan bir kâğıdın veya bir tuvalin yüzeyi idi. Onunla uğraşmak, üzerinde hareket edebilmek, bu iki boyut dahilinde yaratmayı öğrenmek ve bunu istediğim biçimde değerlendirmek uzun zamanımı aldı. Bir an geldi, kendimi ifade edebilmek için resmin yüzeyi bana yetmemeye başladı. İşte o zaman malzemeyle olduğu kadar mekanla da hesaplaşmam gerektiğini anladım. Her mekânın kendine ait bir dinamiği olduğunu, geçmişini, içinde bulunduğu durumu hatta geleceğini düşünmenin bana ipuçları verdiğini fark ettim. Mekanların sadece dört duvar, tavan ve yer olmadığını, bir biçimde içlerinde taşıdıkları gizli hikayelerin bana yardımcı olabileceğini öğrendim. Mekânın yüklendiği geçmişi ve duyguyu anlatmak istediğim hikâye ile birleştirerek bu iletişimi yoğunlaştırdım. Hatta bazen mekânın dışına da taşarak çevreyi de ekleyip anlattıklarımı zenginleştirmeye çalıştım. Galata’nın arka sokaklarındaki genelevin hikayesini limana taşıyarak 4. İstanbul Bienali’nde gerçekleştirdiğim kurdelelerden oluşan Neworientation adlı işimde olduğu gibi.

Bazen de aynı yapıtın yer değiştirerek yaşama ve tekrar tekrar kurulma durumu oluyor değişik mekanlarda. O zaman bu yer değiştirmelerle birlikte her şeyin yeni baştan ele alınması ve yeni mekâna göre yeniden kurgulanması gerekiyor. Bu işlemi aslında her sefer heyecanla gerçekleştiriyorum çünkü her mekân işime yeni bir yaklaşım katıyor. 2023’te Viyana Kunsthalle’de açılan No Feeling Is Final adlı sergide gösterdiğim The Crime Scene adlı projenin yeni mekanına göre kurgulanmış halini bu yıl Prag’da açılışına katıldığım sergide yeni sunumuyla gördüm. Mekân eskisine hiç benzemiyordu, objeler zorunlu olarak yer değiştirmişti ve bu yeni dinamik işe yepyeni bir okuma imkânı tanımıştı.

Büyük bir üretim söz konusu, nasıl bir ekiple çalışıyorsunuz, prodüksiyon nasıl ilerliyor ve neler yapıyorsunuz?

Büyük bir üretimi, büyük olmayan bir ekiple yapıyoruz aslında. Ekip arkadaşlarım birçok işin birden altından kalkabilmek için özveriyle çalışıyor. Üretimin bir kısmı Venedik’te yapılıyor. Bunu Venedik’te daimî yasayan bir ekip arkadaşımız yakından izliyor. Burada üretilen bölüm bir süre sonra Venedik'e doğru yola çıkacak. Onun üretimiyle de İstanbul’daki arkadaşlar uğraşıyor. Mekânda gösterilecek video film için yıllardır pek çok çalışmamda prodüksiyon ve montaj konusunda bana yaratıcı desteklerde bulunmuş olan editör grubuyla çalıştım ve güzel bir sonuca eriştik. Mekânın sesi konusunda genç bir müzisyen arkadaşla çalışıyoruz ve sürprizli sonuçlar çıkacak. Projenin en zor işleyen yanı galiba Çin’den ısmarladığımız sütun kalıpları. O kadar uzun sürdü ki varmaları! Kurulum için gittiğimizde onları Venedik’te bulacağımızdan endişe etmeye başlamıştım. Anlayacağınız gibi üretim çok yönlü ve çetrefilli. Şu ana getirmeyi başardık ve bundan sonrasını da umarım başaracağız.

Sizi çok uzun süredir yakından tanıyorum, işlerinize hakimim, her zaman güncel kalabildiniz, her zaman yeni üretimlere açık oldunuz. Bu işiniz sanatsal geçmişinizde başka bir işinizle ya da döneminizle kesişiyor mu? 

Her zaman olduğu gibi bu işte de daha önceki işlerimle örtüşen noktalar, iz düşümleri var. Venedik Bienali’nde projenin yanı sıra bir yayın üzerinde çalışıyoruz ve içinde bu konulara değiniyoruz. Yapmakta olduğumuz işin gelişim hikayesini anlatırken eskileri üzerinde de düşünüyor, konuşuyor bağlantılar kurmaya çalışıyoruz. Projeyi geliştirirken başından beri fark ettiğim şuydu. Ana temayı oluşturmak üzere yola çıktığımda daha önceden aşina olduğum malzemeler benimle birlikte yürümeye başladı. Yer yer ortaya çıkıyor, biri diğeri ile buluşuyor ve birlikte yeni bir ses oluşturuyorlardı. Bu proje yıllardır konuşmayı becerdiğim bir dilde bugüne kadar henüz yazmamış olduğum denemeyi hayata geçirmemi sağladı belki de.

Aklıma Villa Romana’daki sürecinizde ortaya çıkan işler geliyor öncelikle, her işiniz ya da seriniz aynı zamanda güncel meselelere odaklanıyor, olup bitenin ağırlığı üzerine bir şeyler söylemek ya da çalışmak sizde farklı handikaplar yaratıyor mu? 

Villa Romana’da kalırken kendimi birden bire 1969’da Floransa’yı ilk ziyaretimde görüp çok etkilendiğim ve daha o anda dağarcığıma attığım bir konu üzerine çalışırken buldum. Şehrin 15. yüzyıldan kalan yetimhanesinin (Spedale degli Innocenti) kapılarının açıldığı meydanı bezeyen, heykeltıraş Andrea Della Robbia’ya ait kundaklı bebek rölyefleri. Aradan çok ama çok yıllar geçtikten sonra bu rölyefler ve o yetimhane ve tüm çağrıştırdıkları geri gelmişti. Bunu bir an evvel bir projeye dönüştürmem ve içimden atmam, dışlaştırmam gerekiyordu. Güncel meseleleri anlatacağım diye asla herhangi bir çaba harcamıyorum. Öyle bir endişe taşımıyorum. Zamanı geldiğinde de kendimi ilişkilendirmekten kaçınmıyorum. İnsana dair her şey benim ilgi alanımda. Bunları aktarırken hiç zorluk çekmiyorum, kendimi hiç bir şekilde bağımlı veya zorunlu da hissetmiyorum.

Son dönem çıkan tartışmalara değinmek ister misiniz? Kendi perspektifinizden bu sürece dair bir şeyler söylemek ister misiniz? 

Evet bir hayli hareketli günlerden geçtik. İstanbul Bienali etrafında gelişen olaylar sanat ortamımızda pek çok şeyin yeniden düşünülüp ciddi bir şekilde değerlendirilmesinin gerekliliğini ortaya koydu. Bu konuda adımlar atıldı, tartışma ortamları oluşturuldu ve talepler geliştirildi ki buna çok ihtiyaç vardı. Venedik Bienali için küratörümü seçme noktasına gelindiğinde aklıma gelen ilk isim tanışıklığımız daha eskiye de gitse son on beş yıldır arkadaşım, küratörüm ve sanatçı temsilcim olan Esra Sarıgedik oldu. Biz kararımızı verip duyurmadan önce Esra’nın benim temsilcim olması konusunda endişelenmemiz gerekip gerekmediğini, bunun yol arkadaşlığımıza zarar verip vermeyeceğini uzun uzadıya düşündük. Aynı sıralarda İstanbul Bienali’nin küratörünün seçimiyle ilgili haberler ve buna yönelik tepkiler gün yüzüne çıkmaya başladı. Birbirinden çok farklı koşullar olmasına karşın Esra özverili ve doğru olduğunu düşündüğüm bir seçim yaptı ve küratörlükten istifa etti. Ben de küratör olmadan çalışmaya karar verdim. Şu anda tek başıma çalışıyorum.

Bienalin küratörü Adriano Pedrosa bienal başlığını Foreigners Everywhere olarak açıkladı. Aslında sizin üretimlerinizi kapsayan bir tema. Pedrosa ile işlerinize dair görüşme, çalışma olanağınız ya da temasınız olmuş muydu? Sanatçı listesi epey fazla, siz nasıl bir bienal olacağını düşünüyorsunuz ya da bekliyorsunuz?

Adriano Pedrosa ile tanışıklığım 90’lı senelere kadar uzanır ama küratör olarak İstanbul Bienali’ni üstlendiği yıllarda hiç karşılaşamamıştık. Sao Paulo Bienali sırasında tekrar bir araya geldik ve o sırada küratörlüğünü yaptığı bir sergiye, Rio de Janeiro, Museu de Arte Moderna’daki “Artevida Politica”ya beni davet etti. Venedik için önerdiği temayı heyecan verici ve önerdiği yaklaşımı çok zengin ve  kapsamlı buldum, iyi işleyeceğinden eminim.  Sanatçı kadrosuna bakınca bu durum şimdiden hissediliyor. Geçmişimde göç ve yabancılık üzerine gerçekleştirdiğim birçok iş var, bu doğru. Bu sefer de biraz kolaya kaçarak, bu temayı işleyebilirdim. Yine de şimdi içinde bulunduğum duygular ve projemi temellendirmeye çalıştığım tema, beni dünyanın bugünkü koşullarında kendimi 'yeryüzünde her şeyden ve herkesten yabancı' hissetmekten alıkoyamıyor.

Hem ana sergi hem diğer pavyon duyurularını inceleme takip etme fırsatınız oldu mu? Merakla beklediğiniz başka bir pavyon var mı ya da iş var mı? 

Evet, bunu her zaman yaparım. Birlikte olacağım sanatçıların kimler olduğunu ve hangi doğrultuda düşünüp çalışacaklarını anlamak, bilmek isterim. Burada üstelik Sale d’Armi’de kendi mekanımıza bitişik komşularımız var. Aynı çatı altında çalışacağımız Lüksemburg, Singapur, Peru ve Afrika pavyonlarındaki sanatçılar da bizim gibi aynı süre içinde çalışacak işlerini üretecekler. Kendileriyle yakın ilişki kurmak projeleri hakkında bilgi almak üzere onları online toplantılara davet ettik ve bunu sürdürüyoruz. Komşuluk ilişkileri içinde önemli meselelerimizden biri ses. Hangi yükseklikte bir ses düzeni ile çalışacağımız, oluşturacağımız ışık düzeni bile bu beraberlikleri etkiliyor. Bunları önceden bilmek istedik. Şu ana kadar çalışmalarımızı uyum içinde geliştiriyoruz.

Adriano Pedrosa’nın gerçekleştireceği Arsenale’deki sergide nelerin hazırlandığı henüz belli değil ama ülke pavyonlarındaki sanatçılardan İngiltere'yi temsil eden John Akomfrah’in veya Kanada’dan Kipwani Kawanga’nın ne yapacağını ilgiyle izleyeceğim. İlginç bir sanatçı buluşturması başarmış olan Alman pavyonunun da nasıl bir sunum düşündüğünü merak ediyorum doğrusu.

Röportajımızın başına dönmek ve bugüne bakmak istiyorum biraz, uzun yıllara yayılan, aynı ve zaman içinde güncel konuları da kapsayan bir pratiğiniz var, savaşlar, beraberinde gelen göç dalgaları, toplumsal hareketler bitmiyor. Her geçen gün el biraz daha yükseliyor. Uzun yıllar önce Hamburger Bahnhof serginiz için sohbet etmiştik ve orda yine sormuştum. Birbirinden farklı dönemlere tanıklık ettiniz. Bu doğrultuda siz bugünü nasıl okuyorsunuz? Bu sorumuzu güncelleyelim.

İşte bu soru bizi tekrar bienalde yaptığım işin konusuna bağlayacak. Bugün her zamankinden daha içi boş kırık dökük hissediyorum kendimi. İçinde iki dünya savaşı, sömürge savaşları, sonu gelmeyen darbeler, çöküşler, göçler, birbirini peş peşe izleyen yeniden yapılanmalar ama onu izleyen yıkımlarla dolu ama o kadar da hızlı teknolojik gelişmelerine şahit olduğumuz bir 20. yüzyılı arkada bıraktık. 21. yüzyılın neredeyse bitmek üzere olan ilk çeyreğini heyecanla yaşadım, bu aşamada neler değişebilir, hayatlarımıza olumlu anlamda neler eklenebiliri yakalayabilmek umuduyla. Gelişmeler devam ediyor hepsini hayretle karşılıyoruz öte yandan sürekli yenilenmelere rağmen, insanın insanla mücadelesi bütün ilkelliğiyle devam ediyor.

Pavyonda enstalasyonun dahilinde bir video film de yer alacak. Projenin parçası olan filmi tarihi görüntüler arşivleyen Critical Past adlı internet kanalından lisansladığımız kliplerden seçerek kurguladım. Dünyanın çeşitli köşelerinden, savaş, göç ve toplu gösterilerin görüntülerini içeren birikimi, tarih gözetmeden seçtim ve sergi mekânında gösterilecek 14 dakikalık döngüsel bir film haline getirdim. Görüntülerin çoğu sinemalarda film öncesi gösterilen haber ve propaganda malzemesiydi. Bunların içinden kameramana ait bakış açısını ve döneme ait politik görüşü göz ardı edip sadece insanlık durumu ile ilgili görüntüleri birleştirdim. Bir anlamda ekrana yansıyan insan yüzlerinin arkasına geçip onlarla birleşerek seyirciye doğru bir karşı bakış açısı geliştirmeye çalıştım.

Ama her zaman olduğu gibi yarattığım tablo çok karanlık görünse de içine bir küçük ışık huzmesi bırakmayı seviyorum. Venedik için gerçekleştirdiğim bu umarsız gibi görünen işin içinde de ileriyi aydınlatmaya çalışan, umutların hepsinin tükenmediğini hatırlatmaya çaba gösteren solgun da olsa küçük titrek ışıklar var.

Bienal yayınında Esen Karol ile çalışıyorsunuz, yayının editörü, yayın içeriği ve yazarlardan bahsedebilir misiniz? Nasıl bir kitap ortaya çıkacak?

Kitap, böyle durumlarda bütün basılı malzemelerin kaderi olan süreci yaşamak ve proje son halini almadan hazırlanıp basılmak zorundaydı. Baskıya girdi bile. Bu gibi malzemelerde çoğunlukla sanatçının eski işleri yer alır ve bununla yetinilir. Her zaman tekerrür eden bu talihsiz durum projeyle karşılaştıktan sonra yayının içinde yeni işe ait bir iz arayan izleyiciyi hayal kırıklığına uğratır. Oysa Venedik projesinin heyecan verici yanlarından biri de grafik tasarımcı Esen Karol ve editör Melis Cankara’nın yaptığı kitap çalışması olacak. Çok yaratıcı bir yöntemle bu sorun aşıldı ve sıradan bir sanatçı tanıtım kitabı veya bir sergi kataloğu olmaktan tamamen uzaklaştı. Şimdi, bu yaklaşımın ürünü olarak birlikte değerlendirebileceğimiz bir değil iki kitabımız var. Biri yaratım sürecinin başlangıcına işaret eden birkaç eskizi de içeriyor. Bu kitap projenin anahtarını teşkil edebilecek malzeme ve kavramlar üzerine on iki yazarın denemelerini derliyor. Diğeri ise Esen’in sorularına verdiğim yanıtlar üzerinden Venedik’te yer alacak projeye referans verebilecek daha önceki işlerimi bir araya getiren bir çalışma. Bunlar benim için bir sanatsal proje bağlamında ortaya çıkabilecek en güzel kitaplar oldu.

Bienal Kasım ayına kadar devam edecek, bienal sonrası takviminiz belirli mi, gelecek döneme dair bir şeyler paylaşmak ister misiniz? 

Bienal süresi içinde birçok sergi katılımım var. Geçen yıl Viyana’da Kunsthalle Wien’de açılmış olan “No Feeling is Final: Solidarity Collection Skopje” adlı sergi bu yıl mart ayında Prag şehrinde açılıyor. Bu sergi ilginç bir iz sürüyor. Odak noktası olarak, 1963 yılındaki deprem sonrası dünyanın çeşitli ülkelerinden sanatçıların yardım ve dayanışmaları ile kurulmuş MOCA Üsküp Çağdaş Sanatlar Müzesi’nden yola çıkıyor ve Viyana durağından sonra Prag National Gallery’de açılacak. Şu anda Dublin’de Irish Museum of Modern Art’da “Self Determination: A Global Perspective” adlı sergide bir enstalasyonum gösteriliyor. Almanya’da Martha Hetford müzesinde “Annem İşçi” adlı sergide Nil Yalter’le beraberiz. Belçika'da  Kasteel van Gaasbeek’te süren  Rebel Echoes sergisinde “Double Action Series for Oriental Fantasies” gösteriliyor. Eylül 2024 ve sonrası için de René Block’la Danimarka’da Kunsthal 44 Møen’de bir iş birliğimiz olacak.

• Venedik Bienali 60. Uluslararası Sanat Sergisi Türkiye Pavyonu, İKSV koordinasyonunda, T.C. Dışişleri Bakanlığı himayesinde, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı katkılarıyla, Türk Hava Yolları ana sponsorluğu ve havayolu partnerliğinde, SAHA Derneği’nin prodüksiyon ve yayın desteğiyle gerçekleştiriliyor. Türkiye Pavyonu, 21 destekçinin katkılarıyla Venedik Bienali’nin iki ana sergi alanından biri olan Arsenale’de 2014–2034 yılları arasında tahsis edilen mekânda yer alıyor.

Non è ancora persa l’ultima speranza

In conversazione con Gülsün Karamustafa

border_less / Huo Rf

Tempo di lettura: 10 minuti

*Questa conversazione tra Gülsün Karamustafa e Huo Rf si è svolta nel mese di marzo 2024 grazie alla collaborazione tra IKSV, BuroSarigedik e border_less

Abbiamo parlato con Gülsün Karamustafa dell’opera che ha realizzato per il padiglione turco alla 60. Biennale di Venezia, della sua pratica artistica, del nuovo libro che accompagnerà l’esposizione, del suo rapporto con gli spazi espositivi, del passato e del presente.

Innanzitutto, come sta?

Menomale che a questa domanda rispondo solo adesso! Fino a qualche giorno fa avrei dato tutt’altra risposta, avrei parlato solo di ansie. Adesso va bene però. Ci siamo lasciati alle spalle un periodo piuttosto lungo fatto di ansie per la progettazione, di problematiche e di scadenze legate alle decisioni da prendere per la realizzazione del progetto. Adesso la produzione è completata, le spedizioni sono giunte a destinazione e noi siamo riusciti a riprendere fiato, anche se solo per modo di dire. Siamo finalmente in partenza per Venezia dove incontreremo la nostra squadra per lavorare all’installazione. Sto bene, stiamo bene: e dopo l’inaugurazione andrà ancora meglio.

Negli ultimi tempi si è dedicata interamente alla Biennale e qualche giorno fa è stato finalmente annunciato il Suo ultimo lavoro. Il titolo dell’installazione sarà Oyuk ve Kırık Dökük: bir Dünya Hâli (Hollow and Broken: A State of the World). Che cosa si nasconde dietro a questo titolo, quali sono i “rottami” cui fa riferimento?

Le prime notizie sulla Biennale di Venezia sono arrivate ad luglio. Nella vita di un artista, qualsiasi notizia che annunci una nuova produzione è innanzitutto fonte di gioia. L’ansia sopraggiunge solo in seguito. Si fa strada pian piano dall’interno, silenziosamente. Ti ritrovi con una pagina bianca davanti a te ed è un sensazione elettrizzante, ma un lavoro ha delle scadenze, date ben precise entro cui definire il progetto e presentarlo. Per questa ragione mi sono messa subito al lavoro.

Il mio stato d’animo di quel momento si è riflettuto inevitabilmente nell’opera cui stavo lavorando. Le notizie che arrivavano e le vite di coloro che erano dietro a quelle notizie, il dolore per le sorti del mondo e per chi è ancora più vicino a noi… Cercavo di districarmi tra ansie e dispiaceri legati alla vita, l’incomunicabilità nelle relazioni umane e le diseguaglianze, ingiustizie, lotte identitarie e valori che hanno perso ogni significato. La guerra in Ucraina era ancora in corso. Il terremoto nel Sud-Est della Turchia aveva ucciso quasi cinquantamila persone e feritone centomila, lasciandole senza una casa. Poi su tutto era piombato il silenzio. Il solo pensiero di tutto ciò era doloroso di per sé. E come se non bastasse, ad ottobre è scoppiata un'altra guerra! Immersa in queste sensazioni mi è stato allora chiaro su cosa avrebbe dovuto incentrarsi l’opera che avrei realizzato per Venezia. Credo che il titolo esprima bene la situazione: Oyuk ve Kırık Dökük: bir Dünya Hâli (in italiano, Buche e rottami: uno stato del mondo, NdT)

Nella Sua pratica un ruolo di primo piano lo ha sempre avuto il rapporto che instaura sia con gli spazi espositivi che con il luogo stesso. Che tipo di ricerca ha fatto in tal senso per il padiglione della Biennale?

Sì, lo spazio espositivo ha un posto speciale nel mio progetto. Il vasto spazio preso in affitto all’Arsenale dalla Turchia per la Biennale è quello delle Sale d’Armi. Assieme all'edificio adiacente delle Artiglierie, le Sale d’Armi erano il simbolo della potenza bellica di Venezia sulla terraferma e sul mare. Per secoli questo luogo è stato utilizzato anche per l’esposizione stessa delle armi. Mi riempie di tristezza pensare di essere proprio in questo spazio, al volgere ormai del primo quarto del XXI secolo, con un’opera che tratta ancora di conflitti e distruzione.

Le faccio questa domanda per gettare uno sguardo più ravvicinato a quella che è l’avventura creativa di un artista. Durante la progettazione, in che modo si approccia allo spazio? Spazi diversi non possono che essere incorporati in maniera diversa. Le andrebbe di farci qualche esempio delle Sue produzioni precedenti a quella veneziana?

Io ho avuto una formazione da pittrice. Il primo spazio in senso artistico con cui mi sono dovuta misurare sono state la superficie del foglio e della tela. Mi ci è voluto parecchio tempo per affrontarli, per riuscire a muovermi al loro interno, per imparare a creare in base a quei due formati e a valorizzarli nella forma che desideravo. Finché è venuto un momento in cui la superficie dell’immagine ha cominciato a non bastarmi più per esprimermi. Capii allora che era arrivato il momento di fare i conti con la spazialità così come avevo già dovuto fare con i materiali. Mi resi conto che ogni spazio possiede una dinamica propria, che fornisce indizi utili per riflettere sul suo passato, sulla condizione in cui si trova, se non addirittura sul suo futuro. Ho imparato che lo spazio espositivo non si limitava a quattro pareti, un soffitto e un pavimento, che le storie segrete che in un certo senso celava mi sarebbero potuto essere d’aiuto. Mescolando il passato e le sensazioni di cui lo spazio è intriso con la storia che avevo intenzione di raccontare sono riuscita a dare consistenza a questa interazione. Anzi, alle volte ho cercato di coinvolgere anche l’ambiente circostante che va oltre lo spazio vero e proprio, impreziosendo il contenuto del mio racconto. È quello che è successo con Neworientation, l’opera formata da nastri che ho realizzato per la IV Biennale di Istanbul, trasferendo in un porto (l’ex area portuale sulle sponde del Bosforo oggi occupata dal complesso di Galataport, NdT) la storia delle case di tolleranza delle retrovie di Galata.

Altre volte succede invece che la stessa opera, cambiando collocazione, acquisisca nuova vita e si ritrovi nella condizione di essere installata di volta in volta in spazi diversi. In occasione di ciascun allestimento diventa necessario riprendere in mano ogni cosa da zero, immaginarla ex novo a seconda del nuovo spazio espositivo. È un’operazione che compio ogni volta con grande entusiasmo, a dire il vero, perché ogni spazio comporta un nuovo approccio all’opera. Ho potuto apprezzarlo all’inaugurazione della mostra cui ho preso parte quest’anno a Praga con una nuova presentazione del progetto The Crime Scene, ripensato per l’occasione in base al nuovo spazio e che già avevo presentato alla mostra No Feeling Is Final, aperta nel 2023 alla Kunsthalle di Vienna. Lo spazio espositivo non aveva nulla a che vedere col precedente e gli oggetti avevano necessariamente dovuto cambiare posizione, col risultato che questa nuova dinamica ha conferito all’opera una chiave di lettura del tutto nuova.

Trattandosi di una grossa produzione, con che tipo di squadra sta lavorando? Quali sono le fasi della progettazione e su quali aspetti si incentra?

In realtà stiamo lavorando a una grossa produzione con una squadra che grossa non lo è. I miei compagni di squadra si stanno impegnando con grande dedizione per far fronte a una gran mole di lavoro tutta in una volta. Una parte della produzione sarà realizzata a Venezia, sotto la supervisione di un collaboratore che vi risiede stabilmente. La parte prodotta qui in Turchia prenderà il volo per Venezia a breve. A occuparsene sono i miei collaboratori di Istanbul. Per il filmato che sarà proiettato all’interno dello spazio ho lavorato insieme a un gruppo di montatori del cui prezioso contributo mi avvalgo da anni e anni, sia in termini di produzione che di montaggio. Insieme abbiamo fatto un gran bel lavoro. Per quanto riguarda il suono dell’allestimento, lavoreremo con un giovane amico musicista. Questo aspetto riserverà non poche sorprese. La parte più difficile della produzione è stata rappresenta probabilmente dagli stampi per le colonne che abbiamo ordinato dalla Cina. Ci hanno messo un’eternità ad arrivare! Ormai temevo che non li avremmo trovati a Venezia quando saremmo arrivati per l’allestimento. Come avrete capito la produzione è un processo molto sfaccettato e ingarbugliato. Fino ad ora siamo riusciti a farcela e spero che sarà così anche in futuro.

La conosco personalmente da molto tempo e conosco a fondo la Sua opera. Lei è sempre riuscita a rimanere attuale, mostrandosi aperta alle sperimentazioni. Quest’ultima creazione si riallaccia a opere o periodi della Sua produzione precedente?

Come sempre avviene, anche in questo lavoro ci sono delle corrispondenze, dei riverberi dei lavori precedenti. Parallelamente al progetto della Biennale di Venezia stiamo lavorando a una pubblicazione e al suo interno trattiamo proprio di questi temi. Riflettiamo e discutiamo delle opere passate, tentando di stabilire dei collegamenti, a partire dall’evoluzione di quella sulla quale stiamo lavorando. Ciò di cui ci siamo resi conto sin dall’inizio mentre sviluppavamo il progetto è proprio questo. Quando ho cominciato a lavorare alla definizione del tema principale, insieme a me si sono messi in movimento alcuni elementi che mi erano familiari da tempo. Spuntavano qua e là, si ricongiungevano l’un l’altro e tutti insieme formavano una voce nuova. Forse questo progetto mi ha permesso di mettere per iscritto la pagina che fino ad oggi non ero ancora riuscita a scrivere in una lingua che ho imparato a padroneggiare nel corso degli anni.

Mi vengono in mente innanzitutto le opere nate dal Suo soggiorno a Villa Romana, ma non posso non notare come in generale ogni Sua opera, ogni Sua serie sia incentrata su questioni di attualità. Il peso degli avvenimenti, l’esigenza di esprimersi o di farne oggetto del proprio lavoro, non finiscono talvolta per essere un ostacolo?

Durante la permanenza a Villa Romana mi sono ritrovata di punto in bianco a lavorare su un tema che mi era rimasto impresso sin dalla prima visita a Firenze nel 1969 e che da allora tenevo in serbo da qualche parte dentro di me. Mi riferisco ai rilievi dei putti in fasce ad opera di Andrea della Robbia che adornano la piazza su cui si affaccia l’orfanotrofio cittadino, risalente al XVI secolo (lo Spedale degli Innocenti, NdT). Anni e anni più tardi, quei rilievi e quell’orfanotrofio, insieme a tutto ciò che essi rievocavano, sono tornati a galla. Sentivo che dovevo farne qualcosa al più presto, liberarmene, tirarli fuori. Non è che mi ponga il problema di dover trattare a tutti i costi questioni di attualità, non sento questa urgenza. Al tempo stesso, quando arriva il momento giusto non mi tiro indietro. Tutto ciò che ha che fare con l’umanità rientra nel mio campo d’interesse. Non faccio alcuno sforzo nel trattare certi temi, non mi sento in alcun modo costretta o obbligata.

Le va di parlare delle polemiche sorte negli ultimi tempi? Ha voglia di condividere con noi il Suo punto di vista a riguardo?

Beh, sì… Siamo reduci da un periodo movimentato. Quello che è successo con la Biennale di Istanbul ha imposto la necessità di ripensare e di rimettere seriamente in discussione un bel po’ di cose nel mondo dell’arte in Turchia. Alcuni passi avanti in questa direzione sono stati fatti, creando spazi di confronto e avanzando richieste di cui si sentiva fortemente l’esigenza. Per quanto riguarda la scelta del mio curatore per la Biennale di Venezia, il nome che mi è venuto in mente per primo è stato quello di Esra Sarıgedik, mia gallerista, curatrice e amica da una quindicina d’anni benché la nostra conoscenza risalga ancora più indietro nel tempo. Prima di prendere la decisione e di renderla pubblica abbiamo riflettuto a lungo e attentamente se fosse il caso o meno di preoccuparsi per il fatto che Esra sia anche la mia gallerista, così come se questo avrebbe potuto danneggiare la nostra collaborazione nel tempo. In quello stesso periodo sono cominciate a trapelare notizie e reazioni circa la nomina del curatore della Biennale di Istanbul. Benché in circostanze del tutto diverse, Esra ha preso una decisione che ritengo altruista e corretta, rassegnando le dimissioni dalla carica di curatrice. Io invece ho deciso di lavorare senza curatore e infatti sto conducendo il mio lavoro da sola.

Il curatore Adriano Pedrosa ha annunciato il titolo della Biennale, Foreigners Everywhere. Un tema che si ritrova del resto anche in molte sue produzioni. Ha avuto l’opportunità di confrontarsi e di collaborare con Pedrosa? C’è stato uno scambio tra di voi? La lista degli artisti è parecchio lunga, che Biennale pensa che sarà questa, che Biennale si aspetta?

La mia conoscenza con Adrano Pedrosa risale agli anni novanta, ma non ci siamo mai incrociati negli anni in cui è stato curatore della Biennale di Istanbul. Ci siamo ritrovati in occasione della Biennale di San Paolo e in quell’occasione mi invitò a artevida (política), una mostra da lui curata al Museu de Arte Moderna di Rio de Janeiro. Per Venezia ha proposto un tema che ho trovato molto avvincente, oltre a un approccio organico e a tutto tondo: sono sicura che riuscirà a svilupparlo bene. Uno sguardo al parterre degli artisti dà sin d’ora questa impressione. Vero che in passato ho realizzato molte opere incentrate sulla migrazione e la condizione dello straniero. Stavolta sono anche riuscita a lavorarci più agevolmente. Eppure le emozioni che sto vivendo e il tema su cui ho cercato di basare il mio progetto non mi permettono, alla luce dell’odierna situazione globale, di sentirmi se non “uno straniero rispetto a chiunque e a ogni cosa sulla faccia della terra”.

Ha avuto modo di dare un’occhiata o di seguire le notizie riguardo all’esposizione principale e a quelle degli altri padiglioni? C’è un padiglione o un’opera che aspetta con particolare curiosità?

Sì, questo lo faccio sempre. Voglio sapere chi sono gli artisti insieme ai quali mi ritroverò, capire in che direzione si muoveranno e lavoreranno. Qui nelle Sale d’Armi abbiamo “vicini di pianerottolo” nella nostra stessa sede espositiva. Gli artisti dei padiglioni di Lussemburgo, Singapore, Perù e Africa, con i quali lavoreremo sotto lo stesso tetto, produrranno le loro opere nello stesso momento in cui lo faremo noi. Abbiamo organizzato degli incontri virtuali per cercare di stringere un rapporto e sapere qualcosa in più sui loro progetti. E continuiamo a farlo tuttora. Una delle questioni più importanti nelle relazioni di vicinato è l’aspetto del sonoro. A quale volume sarà impostato il nostro sistema audio o persino che sistema di luci installeremo sono tutte cose che avranno conseguenze sulla nostra convivenza. E noi ci tenevamo a conoscere in anticipo tutti questi aspetti. Fino ad ora stiamo portando avanti il nostro lavoro in totale armonia .

Non è ancora chiaro cosa sia in programma per la mostra che Adriano Pedrosa realizzerà all’Arsenale, ma tra gli artisti dei padiglioni nazionali seguirò con interesse quello che faranno John Akomfrah, che rappresenta il Regno Unito, e Kipwani Kawanga del Canada. E poi sono curiosa di scoprire come è stato pensato l’allestimento del padiglione tedesco, che è riuscito a proporre un accostamento di artisti molto interessante.

Adesso vorrei ritornare all'inizio della nostra intervista e guardare un po’ al presente. La Sua pratica artistica si spande su un arco temporale molto lungo e include tematiche ricorrenti così come altre legate all’attualità. Le guerre non finiscono mai, né le ondate migratorie che ne conseguono, tantomeno le agitazioni sociali. E ogni giorno che passa su una scala sempre maggiore. Molti anni fa avevamo fatto una chiacchierata in occasione della mostra all’Hamburger Bahnhof e Le avevo posto questa domanda. Lei ha vissuto periodi molto diversi tra loro: alla luce di questo, come interpreta i tempi di oggi? Le va di provare ad “aggiornare” quella domanda?

Vede, la Sua domanda ci riporta al tema dell’opera che ho realizzato per la Biennale. Oggi più che mai mi sento come un rottame svuotato. Ci siamo lasciati alle spalle un XX secolo durante il quale siamo stati testimoni di sviluppi tecnologici rapidissimi, ma che è anche stato costellato da due conflitti mondiali, guerre coloniali, colpi di stato senza fine, distruzioni, migrazioni, ricostruzioni succedutesi una dopo l’altra e seguite da altre distruzioni. Ho vissuto questo primo quarto del XXI secolo che sta per finire con entusiasmo e con la speranza di riuscire a cogliere cos’è che in questa fase potrebbe cambiare, cos’è che potrebbe arricchire le nostre vite. Lo sviluppo procede e noi lo accogliamo sempre con stupore. D’altro canto, nonostante le costanti innovazioni, prosegue anche la lotta dell’uomo contro l’uomo in tutta la sua dimensione primitiva.

Farà parte dell’installazione del padiglione anche un video. Ho realizzato questo video, parte integrante del progetto, selezionando alcuni filmati che ci sono stati concessi dal canale internet Critical Past, un archivio di riprese storiche. Ho raggruppato una serie di immagini di guerre, migrazioni, manifestazioni, provenienti dai più svariati angoli del pianeta, senza curarmi degli aspetti storici. La maggior parte delle immagini era materiale di propaganda che veniva proiettato nei cinema prima dei film. Ho sorvolato sul punto di vista di chi ha effettuato le riprese o la visione politica dell’epoca e ho raccolto semplicemente immagini che avessero a che fare con la condizione umana. In un certo senso ho cercato di sviluppare un “contro-punto di vista” diretto allo spettatore, che si muove dietro i volti umani riflessi sullo schermo mescolandosi a loro.

Ma come al solito mi piace lasciar trapelare piccolo raggio di luce all’interno del quadro pur fosco che ho deciso di creare. Persino all’interno di un’opera apparentemente senza speranza come questa che ho realizzato per Venezia ci sono delle piccole lucine tremolanti, per quanto fioche, che tentano di rischiarare il cammino, che in tutti i modi cercano di ricordarci che non è ancora persa l’ultima speranza.

Insieme a Esen Karol state lavorando a una pubblicazione per la Biennale. Cosa ci può dire della curatela del volume, del suo contenuto e degli autori? Che tipo di pubblicazione sarà?

È un libro che siamo stati costretti a chiudere - destino, questo, comune a tutte le pubblicazioni realizzate in situazioni del genere - senza seguirne lo sviluppo e dargli una forma definitiva. È già in stampa, per intenderci. In questo tipo di pubblicazioni trovano solitamente spazio le vecchie opere. Quest’infelice circostanza, piuttosto ricorrente, fa sì che rimanga puntualmente deluso chi, facendo un raffronto con la mostra, cerchi nella pubblicazione una traccia relative alle opere nuove. Tuttavia, uno degli aspetti più interessanti di questo progetto per Venezia sarà il tipo di lavoro che hanno fatto sul volume il graphic designer Esen Karol e la curatrice Melis Cankara. Hanno risolto il problema con delle soluzioni molto creative, facendo del libro qualcosa di molto diverso sia da una consueta monografia dell’artista che dal catalogo di una mostra. Il risultato di questo approccio è che alla fine abbiamo non uno, bensì due libri che possiamo considerare un tutt’uno. L’uno contiene gli schizzi che tracciano un po’ quella che è la fase iniziale del processo creativo e contiene i saggi di dodici autori sui materiali e i concetti in grado di fornire una chiave di lettura di questo progetto editoriale. L’altro è invece il tentativo, a partire dalle mie risposte alle domande di Karol, di ripercorrere i lavori precedenti che possono fungere da riferimento per il progetto che realizzerò a Venezia. Per quanto mi riguarda, il risultato sono stati i libri migliori che potessero venir fuori nell’ambito di un progetto artistico.

La Biennale andrà avanti fino a novembre. Ha già un calendario definito per il post-Biennale? Vuole condividere con noi qualcosa sul periodo successivo?

Già durante la Biennale parteciperò a parecchie esposizioni. A marzo inaugurerà a Praga la mostra che ho aperto l’anno scorso a Vienna alla Kunsthalle Wien, No Feeling is Final: Solidarity Collection Skopje. Questa mostra segue un percorso molto singolare. Prende le mosse dal MoCa, il museo d’arte contemporanea di Skopje fondato con l’aiuto e la solidarietà di artisti di vari paesi del mondo a seguito del terremoto del 1963, focus della mostra. E dopo la tappa viennese prosegue con l’apertura alla Galleria Nazionale di Praga. In questo momento è esposta una mia installazione alla mostra Self Determination: A Global Perspective all’Irish Museum of Modern Art di Dublino. In Germania sono insieme a Nil Yalter al Marta Herford con l’esposizione Annem işçi: Wer näht die roten Fahnen? (My Mother Is a Worker: Who Sews the Red Flags?). In Belgio sono invece in mostra con Double Action Series for Oriental Fantasies al Kasteel van Gaasbeek, dove è in corso l’esposizione Rebel Echoes. A partire da settembre 2024 invece ci sarà una mia collaborazione con René Block al Kunsthal 44 Møen in Danimarca.

Traduttore: Roberto Santoro

• La mostra del Padiglione Turchia è coordinata dalla Fondazione di Istanbul per la Cultura e le Arti (İKSV), con il contributo del Ministero della Cultura e del Turismo, con il patrocinio del Ministero degli Affari Esteri della Repubblica della Turchia, la partnership globale e la partnership della compagnia aerea di Turkish Airlines e con il supporto produttivo e editoriale dell'Associazione SAHA. Il Padiglione Turchia partecipa alla Mostra Internazionale di Architettura La Biennale dal 2014, grazie all'acquisizione della sede permanente presso le Sale d'Armi dell'Arsenale su iniziativa di İKSV e con il sostegno di 21 sponsor.